Kỵ húy - kiêng tên

Bác PNH bàn về việc đặt tên, bác Bulukhin bàn về chữ Phong Nha, em té nước theo mưa, nói về việc kỵ húy cho vui.

Kỵ húy nghĩa là kiêng, tránh dùng một số từ nào đó, điều này thời nào cũng có, nhưng đặc biệt là trong thời phong kiến và dân gian rất được coi trọng. Ai dùng vào những chữ đã quy định phải tránh thì gọi là phạm húy.

Trước hết là kỵ húy triều đình, các triều đại đều ban hành những chữ phải kiêng tránh, để quan lại, dân chúng khi soạn thảo văn bản, tấu sớ, thi cử, làm văn chương dùng chữ khác thay thế, hoặc viết thêm nét vào chữ đó, nếu không thay thế được. Do đó, cụ Hoàng Xuân Hãn, cụ Nguyễn Tài Cẩn mới căn cứ vào những chữ kỵ húy đó để suy ra thời điểm xuất xứ của văn bản.

Ví dụ Lan là tên mẹ vua Gia Long, nên chữ Lan trong một số bản Kiều đổi thành Hương

Nhà hương thanh vắng một mình ( câu 375)

hay So vào với thiếp hương đình nào thua ( câu 1988)

Cũng vì kỵ húy nên miền Trung trở vào kiêng chữ Hoa, gọi là Bông; Cảnh thành Kiểng...

Bịt mắt bắt dê ở Hội làng...

Bên cạnh những chữ húy chung cho cả nước thì mỗi vùng miền, mỗi làng xã lại có thêm những chữ kỵ húy riêng, đó thường là tên thần thánh, danh nhân. Ví dụ, ở quê tôi thờ Thành hoàng là Nam Hải đại vương thì cả làng kiêng hai chữ Nam Hải, không ai đặt tên con trùng hai chữ này và khi phát âm thì chệch đi là Nơm Hởi. Chỉ từ 1954 trở về đây thói quen này mới giảm dần và đến nay chưa mất hẳn.

Thụy khí tường quang

Cuối cùng là kỵ húy trong gia tộc, gia đình. Những chữ phải kiêng kỵ là tên ông bà, tổ tiên. Không chỉ con cháu kiêng mà những người hàng xóm, thông gia... cũng kiêng theo. Vì cái sự kiêng thái quá này mà có lắm chuyện buồn cười.

Một ông cán bộ HTX nông nghiệp họp toàn thể xã viên lại nói oang oang: "Tôi xin đọc Phang án để xin ý kiến bà con xã viên"... Ông này kiêng chữ Phương, khiến cử tọa cười ồ...

Bà mẹ tôi thì kể, một hôm chơi nhà bà hàng xóm, có mấy người cùng uống nước.Mẹ tôi hỏi, nhà bác có cây gì ngoài kia mà trông xanh tốt nhỉ? Bà chủ nhà bảo: Cây cơm đấy mợ.

-Cây gì bác?

-Cây cơm.

-Cây cơm là cây gì nhỉ, em chưa nghe tên bao giờ - bà mẹ tôi thắc mắc.

Bấy giờ bà ngồi bên cạnh mới lên tiếng: Cây cam đấy bác ạ, bà đây kiêng tên cụ nhà tôi.

Kiêng tên người chết đã đành, kiêng cả tên người sống nữa. Có khi dân làng, họ hàng đặt chữ tránh cho ai đó, lâu dần thành tên như thật, ví dụ cụ lang Giai ( Giai là đẹp- giai phẩm, giai nhân) được gọi chệch đi là cụ lang Bở; cụ Chánh Bang, gọi là cụ Chánh Bống, Bống lại thành tên nên chệch tiếp sang cụ Chánh Ấm... Những chuyện kỳ khôi như thế thì bây giờ không còn.

Nhưng bà bác tôi tên là Phan Thị Dung, lấy chồng trên phố huyện, vậy mà thư trong Nam gửi ra rồi bị trả lại vì không có bà PTD ở địa chỉ đó. Té ra là khi mới về nhà chồng thì gọi theo tên chồng, có con thì gọi theo tên con, có cháu gọi theo tên cháu nên không mấy khi nhắc đến tên thật của người đàn bà... Do đó bưu tá hỏi hoài ai cũng lắc đầu.

Ở nông thôn kiêng tên rất kỹ, nói đến tên cha ông nhà người ta mà không cẩn thận là gây xích mích. Bây giờ đỡ hơn nhưng vẫn rõ nét, tùy vùng miền...

Do đó, khi làm hoành phi, câu đối người ta phải hỏi rất kỹ chủ nhà những chữ này gia đình có trùng tên húy không. Ví du, mừng bác Nguyễn Quốc Toàn 70 tuổi mà anh em làm bức trướng " Phúc Lộc Thọ toàn"  là không được rồi.

Hà đức như sơn

Hơn nữa, câu đối thờ tổ tiên mà đọc lên thấy tên các cụ bị réo thì hỏng quá. Do đó, khi được bạn bè anh em nhờ tham mưu làm hoành phi, câu đối, bao giờ tôi cũng bảo họ về hỏi kỹ những chữ này, nếu sơ ý cứ làm xong, mang về treo mới có người nhắc thì nguy. Đó là một thứ văn hóa truyền thống không thể không biết.